Alliander Brede Welvaart als kompas: waardevolle spanningen als motor voor verandering

We lopen tegen de planetaire grenzen aan met onze economische ontwikkeling. Een van de sectoren waar dit duidelijk voelbaar is, is de energiesector. Netwerkbedrijf Alliander ervaart steeds vaker hoe de energievraag de levercapaciteit overstijgt. In het jaarverslag is te lezen dat de samenleving moet erkennen, en zal gaan ervaren, dat onbeperkte groei van de levercapaciteit simpelweg niet meer mogelijk is. Het concept ‘Brede Welvaart’ helpt de organisatie keuzes te maken die verder kijken dan enkel de klassieke opdracht van een betrouwbare en betaalbare energievoorziening. Dat kan gepaard gaan met wrijving, tegengestelde belangen en dilemma’s.

Nieuwe competenties zijn vereist om het gesprek hierover aan te gaan. Aniek Janssen en Tibbe van den Nieuwenhuijzen, beiden van TwynstraGudde, werden gevraagd te helpen en introduceerden ‘botsproeven’ en ‘waardegedreven gesprekken’ als manier om te komen tot een beleidskader Brede Welvaart. Ze blikken hier, samen met opdrachtgever Koen Eising, op terug.

Brede Welvaart

Koen Eising is MVO-manager bij Alliander en is al jaren bezig in zijn organisatie beweging te creëren rond het thema van brede welvaart. Hij vertelt: ‘Het klassieke beeld is momenteel dat bedrijven geld verdienen en rond dat primaire proces wat MVO-accenten leggen. Men spant zich in om energie te besparen, en besteedt aandacht aan diversiteit en inclusiviteit, CO₂-compensatie en andere maatregelen. Maar in wezen blijft alles gericht op productie, omzet, winst en groei.’ Focussen op Brede Welvaart moet hier verandering in brengen. Bij Brede Welvaart komen al deze elementen ook ter sprake, maar daarnaast voer je het gesprek over wat welvaart nou daadwerkelijk is. Brede Welvaart gaat in essentie over het maximaliseren van de welvaart in het nu, zonder schade te brokkelen aan de welvaart elders, zowel voor mens als de planeet, en de welvaart van latere generaties. Als je dit brede perspectief hanteert dan kom je er al snel achter dat welvaart meer is dan economische groei, het gaat dan ineens ook over sociale vraagstukken, intergenerationele rechtvaardigheid, klimaat en grondstoffen. Dit verbreedt de discussie en daagt uit.

Wrijving

Tibbe van den Nieuwenhuijzen en Aniek Janssen waren nauw betrokken bij de introductie van Brede Welvaart als leidraad voor Alliander. Aniek: ‘Je ziet dat organisaties stappen zetten rondom het thema Brede Welvaart, mede ingegeven door de CSRD (een EU-richtlijn die bedrijven dwingt te rapporten over duurzaamheid en brede welvaart gerelateerde thema’s). Dat is een mooie stap, maar hierdoor ligt de focus voornamelijk op het rapporteren over. Alliander gaat daarin een stap verder, zij willen actief sturen op Brede Welvaart. Dat betekent dat je actief beleid maakt om de verschillende dimensies van Brede Welvaart te verbeteren. Het doel is om beslissingen te nemen die bijdragen aan een evenwichtige en duurzame ontwikkeling van de samenleving, waarbij rekening wordt gehouden met de verdeling van welvaartseffecten, nu, elders en later.’

Tibbe: ‘Op het moment dat je als organisatie niet meer alleen je economische ontwikkeling met KPI’s, snelheid, leveringszekerheid en lage kosten als leidende factoren neemt, maar bijvoorbeeld ook rekening wil houden met natuur, klimaat en sociale omstandigheden, dan kom je als organisaties voor lastige dilemma’s te staan. Kijken en handelen vanuit Brede Welvaart daagt namelijk de gewone bedrijfsvoering uit en dat gaat wrijving veroorzaken.’

‘Dat klopt’, reageert Koen. ‘Een voorbeeld: Alliander moet omwille van de energietransitie in de komende jaren meer dan 100 onderstations bouwen, maar we willen dat wel natuurinclusief doen. Dat betekent dat we moeten investeren in kennis en nieuwe oplossingen. En dat leidt tot een langer realisatieproces, hogere kosten én tarieven voor alle klanten. Of, een ander voorbeeld, nu nog fictief maar in de toekomst misschien niet: we hebben nieuwe kabels nodig en we kunnen die ergens direct en snel bestellen. Maar we hebben ernstige twijfels over waar en onder welke omstandigheden deze kabels zijn geproduceerd. Als je dan kiest voor een andere, meer transparante leverancier bij wie je wel zicht hebt op de productieomstandigheden, dan kan dat ook tot hogere kosten leiden. Maar je neemt wel je verantwoordelijkheid als bedrijf.’

Botsproeven

‘Hoeveel tijd mag het kosten, en hoeveel duurder mag het worden?’, vult Aniek aan. ‘Rond deze vragen zit natuurlijk vaak spanning als je het hebt over brede welvaart. In veel organisaties zijn we gewend spanning al snel weg te poetsen. Maar juist het gesprek over die spanning, dáár gaat het om als je wilt sturen op Brede Welvaart.’

‘Samen met de organisatie hebben we een ontwikkelgericht beleidskader ontwikkeld om deze vragen te beantwoorden’, vertelt Tibbe. ‘Maar naast een beleidskader vergt het ook nieuwe vaardigheden en instrumenten, en een andere manier van denken.’ Aniek: ‘Hoe voer je het gesprek over de keuzes die je moet maken en welke waarden liggen aan die keuzes ten grondslag? Om structuur en vorm te geven aan deze gesprekken, hebben we de zogenaamde botsproeven geïntroduceerd. Botsproeven zijn dialogen rond prikkelende dilemma’s die je kunt verwachten. Je stapt met een botsproef als het ware even de toekomst in. Vaak weet je al welke spanningen er kunnen gaan ontstaan in een organisatie als je nieuw beleid of een verandering introduceert. Maar het spannende gesprek daarover stellen we uit tot het moment daar is. Met een botsproef kijk je vroegtijdig ‘het beest in de bek’. Als we straks geconfronteerd worden met dit dilemma waarbij we - in het belang van energiezekerheid - een kabel moeten leggen door kwetsbaar natuurgebied. Hoe gaan we daar dan met elkaar mee om? Wat vinden we dan echt belangrijk? En vanuit welke waarden handelen we dan met elkaar?’

Een botsproef bevat dus gefingeerde - maar realistische - toekomstige spanningen en dilemma’s. Vervolgens wordt alle deelnemers gevraagd zich te verplaatsen in de positie van degene die de beslissing moet nemen. Daarbij zijn een aantal opties gegeven waartussen de deelnemers moeten kiezen.'

Botsproef-V2

Figuur 1. Botsproeven

Koen was vanaf het begin zeer enthousiast over de botsproeven. ‘De botsproeven zijn een uitstekend hulpmiddel om de gesprekken te voeren waarover het écht moet gaan. Ik weet nog goed hoe we bij een conferentie met het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en andere infrapartijen in groepjes van vier die dilemma’s bespraken. Dat was magisch! Magisch omdat je ineens zag dat het wezenlijke gesprek werd gevoerd over wat welvaart nou is. Moet je alsmaar blijven groeien, of is het tijd voor stabilisering, en bij wie vallen de kosten en baten? De botsproeven gebruiken we ook intern in de organisatie. Eigenlijk vind ik het een instrument dat je iedere andere organisatie zou gunnen.’

Waardegedreven gesprekken

Naast de botsproeven met de gefingeerde dilemma’s, zijn er ook actuele dilemma’s die zich aandienen vanuit de praktijk. ‘Daarbij kan het gaan om inkopers die zich morele vragen stellen bij bestellingen uit bepaalde landen, die wel snel kunnen leveren maar niet 100% sociaal rechtvaardig zijn. Of het kan gaan om HR-collega’s die zich afvragen of ze nieuwe sollicitanten nog wel moeten verleiden door hen een Tesla aan te bieden als leaseauto. Medewerkers komen klem te zitten, want wat is nu ‘het goede doen’ in zo’n situatie? Bij dergelijke dilemma’s kun je echt morele stress ervaren. We zetten dan waardegedreven gesprekken in. Waarbij we, samen met betrokkenen, het actuele dilemma onderzoeken’, aldus Aniek.

‘Zowel de botsproeven als de waardegedreven gesprekken zijn gelieerd aan wat we bij TwynstraGudde Moreel Beraad noemen’, licht Tibbe toe. ‘Het zijn gesprekken die verbreding en verdieping opleveren ten aanzien van een morele vraag. Je onderzoekt samen hoe er vanuit verschillende perspectieven en personen naar een vraagstuk wordt gekeken en welke mogelijkheden tot handelen er zijn. En je kijkt vanuit welke waarden je tot keuzes komt. Het werken hiermee is een proces dat je voortdurend moet herhalen en verbeteren. Wij hebben geholpen de competenties te introduceren bij Alliander, maar uiteindelijk is het de organisatie zelf die ermee verder moet.’

Veranderkundige vraag

Intussen heeft Alliander veel kennis en ervaring opgedaan met botsproeven en het voeren van waardegedreven gesprekken. ‘En dat is goed met het oog op de toekomst’, benadrukt Koen. ‘Ik denk namelijk dat we met elkaar moeten onderkennen dat als we het hebben over verduurzamen van organisaties, dat het voor 80 procent gaat om veranderkundige vragen, en niet zozeer om technisch inhoudelijke vragen. Dat betekent dat je mensen nodig hebt met veranderkundige competenties. Mensen die onderkennen dat een kant-en-klare oplossing niet voorhanden is. Maar die samen op onderzoek uitgaan, net zo lang totdat de oplossing is gevonden of ontwikkeld die goed werkt voor de organisatie en de wereld. Een oplossing die bijdraagt aan de realisatie van Brede Welvaart.’ Met het realiseren van het beleidskader heeft Alliander de eerste stap gezet, maar is er nog lang niet. Aan Koen zal het niet liggen, hij is bevlogen om hiermee door te gaan en hoopt dat vele organisaties het voorbeeld van Alliander volgen en Brede Welvaart omarmen.

Ben je benieuwd naar wat een waardegedreven geprek of een Moreel Beraad voor jouw organisatie kan betekenen? Vul dan onderstaand formulier in en één van onze adviseurs neemt op korte termijn contact met je op.