5 inzichten om van energievisie naar beleid en uitvoering te komen

Zet in op een decentraal energiesysteem 

Het energienet is op veel plekken vastgelopen en veroorzaakt lange wachtrijen bij het aanvragen van aansluitingen op het net. De uitbreidingen van het net zijn niet op tijd klaar en dus moeten we tegelijk inzetten op het beter benutten van de huidige netten. Een van de manieren om met deze netcongestie situatie om te gaan is het lokaal afstemmen van energievraag en -aanbod. Hiermee verlagen we de pieken op het stroomnet van teruglevering en levering, waardoor er minder transportcapaciteit nodig is. Het decentrale energiesysteem is het juiste schaalniveau hiervoor.  

Wind- en zon leveren namelijk steeds meer decentrale opwekcapaciteit. Dit betekent dat energie steeds meer lokaal en in kleinere hoeveelheden wordt opgewekt dan de huidige grote energiecentrales. De energie die je direct bij de bron kunt gebruiken hoef je niet over grote afstanden te transporten. Daarnaast zorgt het afstemmen van de energievraag en productie en het benutten van deze lokale bronnen voor een robuuster en duurzamer systeem en minder afhankelijkheid van het centrale stroomnet. Hiervoor zijn slimme oplossingen nodig op lokaal niveau, zo dicht mogelijk bij de energiebron en afnemer. Bijvoorbeeld het opslaan van zonne-energie van woningen om deze ’s avonds te gebruiken om te koken, het huis te verwarmen en de auto op te laden. Of het delen van de energie uit windturbines met je buurt, wijk of bedrijventerrein. Gemeenten kunnen hier regie pakken. 

Bepaal wie beslist over het lokale energiesysteem 

Om de energietransitie te laten slagen is het essentieel om duidelijke richtlijnen en verantwoordelijkheden vast te stellen binnen het decentrale energiesysteem. Inwoners en bedrijven willen zekerheid voordat zij investeringen doen. Zij leven met vragen als: Kan ik mijn investering in verduurzaming met bijvoorbeeld zonnepanelen op tijd terugverdienen? Is het verstandig om te investeren in een (thuis)batterij? Moet ik wachten op het warmtenet of zelf investeren in een warmtepomp? Zij willen wel verduurzamen om voorbereid te zijn op de toekomst, maar zijn op zoek naar duidelijkheid. Maar wie bepaalt hoe dit systeem eruitziet? Dat is een puzzel die snel gelegd moet worden om de klimaatdoelen tot 2030 en 2050 te behalen. De energietransitie vraagt om keuzes op lokaal, provinciaal en nationaal niveau. Maar ook om keuzes op verschillende schaalniveaus binnen het energiesysteem, zoals buurten, wijken, gemeenten of regio’s. We weten dat het energiesysteem meer decentraal moet worden om de energietransitie te laten slagen. Iedereen omarmt deze keuze in zowel beleid als uitvoering, zoals in het Nationaal Plan Energiesysteem (NPE) en de recente kamerbrief van demissionair Hermans over het decentrale ontwikkeling energiesysteem. Gemeenten en Rijk moeten duidelijkheid creëren wie verantwoordelijk is voor welk schaalniveau – van centraal tot decentraal. 

Versterk de wisselwerking tussen beleidsniveaus 

De koppeling tussen de beleidsniveaus is nu nog onvoldoende. Afgelopen jaren zijn op alle niveaus energievisies, toekomstbeelden en perspectieven geschetst over het eindbeeld van de energietransitie in 2040 of 2050. Deze visies zijn belangrijk om een stip op horizon te zetten. Nationale plannen, zoals het NPE, bieden kaders op hoofdlijnen. De regionale en lokale energievisies, omgevingsvisies en warmteprogramma’s geven invulling aan deze kaders. Maar de terugkoppeling naar nationaal beleid ontbreekt. Alleen met goede afstemming tussen de beleidsniveaus - van onderaf tot nationaal -  krijgen we het energiesysteem werkend. Samenwerking tussen de beleidsniveaus is essentieel hierin. Door als gemeenten gezamenlijk op te trekken in RES-regio’s of energieregio’s versterk je de uitwisseling van ervaringen en beleidsplannen. Maar ook vanuit het Rijk is het noodzakelijk om vaker input op te halen bij decentrale overheden, zoals provincies, regio’s en gemeenten. 

Gemeenten aan zet bij borging van keuzes 

Het is belangrijk om aan de slag te gaan met de uitvoering en het maken van keuzes, want we hebben geen tijd om te wachten. Alleen op die manier komen we op tijd bij het gewenste eindbeeld. Gemeenten kunnen het verschil maken door proactief keuzes lokaal te borgen via het omgevingsinstrumentarium. Bijvoorbeeld door actief te sturen op locaties voor energie-intensieve bedrijven, het stellen van voorwaarden bij nieuwe bedrijfslocaties en het opnemen van eisen bij een gebiedsontwikkeling voor het realiseren van netbewuste woningen met een slimme aansturing en lage energievraag. Zo ontstaat duidelijkheid voor de marktpartijen, inwoners en bedrijven en ontstaat een helder speelveld. Op deze manier doen gemeenten praktijkervaring op over hoe je kunt sturen met het omgevingsbeleid en welke knelpunten er zijn in de uitvoering. En zetten zo provincies en Rijk in beweging om hen te faciliteren en te ondersteunen waar dat nodig is, van financiering tot juridische speelruimte en overkoepelend beleid en wetgeving. De eerste stap zetten, klein beginnen en het adaptief omgaan met tegenslagen zijn de sleutels om succesvol van start te gaan. 

Benut energie van onderaf 

De energietransitie is volop in gang. Inwoners en bedrijven starten zelf initiatieven en gaan aan de slag met verduurzaming. Veel van deze initiatieven van enthousiaste en gedreven mensen blijven nu onbenut, omdat het potentieel niet volledig wordt gerealiseerd of doordat de ondersteuning onvoldoende is en initiatieven stoppen. Terwijl lokale energieprojecten zorgen voor draagvlak en lokaal eigenaarschap in de buurt of wijk. Dit maakt de energietransitie tastbaar en concreet. Inwoners kunnen makkelijker meeprofiteren van de winsten van de opwek en hebben meer autonomie om het systeem in te richten naar hun wensen (binnen de kaders van de wet- en regelgeving). Het Rijk biedt vanaf 1 januari 2026 via de Energiewet een wettelijke basis voor het opzetten van lokale energiegemeenschappen. Gemeenten kunnen deze energie van onderop versterken en versnellen door de energiegemeenschappen te stimuleren en faciliteren.