Het concept ‘risico’ is een sociaal construct, iets wat door mensen is bedacht en verschillend kan worden geïnterpreteerd. In The Perception of Risk zegt Paul Slovic hierover: ‘Mensen hebben het concept ‘risico’ bedacht om beter te kunnen omgaan met de gevaren en onzekerheden van het leven. Deze gevaren zijn weliswaar reëel, maar er is niet zoiets als een reëel of objectief risico’. De perceptie van een risico hangt dan ook af van verschillende factoren, waaronder:
- Nabijheid: Raken de gevolgen iemand persoonlijk of zijn/haar omgeving? Kan iemand invloed uitoefenen en het risico beperken of vermijden?
- Ervaring: Heeft iemand vergelijkbare situaties al eens meegemaakt?
- Vertrouwen: Durft iemand ervan uit te gaan dat de juiste keuzes worden genomen om het risico te managen?
Deze factoren hebben met elkaar gemeen dat ze een (onbewust) denkproces vereisen. En precies dit denkproces is nogal feilbaar, aldus psycholoog Daniel Kahneman. Wij schreven dit blog om te reflecteren op zijn boek ‘Ons Feilbare Denken’ en filteren de belangrijkste lessen hieruit voor risicomanagement.
Ons feilbare denken
In zijn boek beschrijft Daniel Kahneman het menselijk cognitieve denkvermogen en denkproces aan de hand van twee systemen:
- Systeem 1 werkt automatisch en reageert snel op prikkels vanuit onze omgeving, met weinig of geen inspanning en gevoel van controle. Bijvoorbeeld de som 2 + 2 = ? oplossen. Het is vaak moeilijk om onze ingevingen aangestuurd door systeem 1 te controleren, voordat ze in handelingen overgaan.
- Systeem 2 bevindt zich vaak in sluimerstand en omvat bewuste aandacht voor de mentale inspanningen die worden verricht, waaronder het oplossen van complexere berekeningen, zoals 17 x 24 = ?
Mensen voelen zich vooral aangetrokken tot Systeem 2, het bewuste, rationele zelf dat meningen vormt, keuzes maakt en kritischer stil (lijkt) te staan bij wat te doen en wat te denken. Kahneman beschrijft Systeem 1 echter als de held van zijn verhaal, als iets wat moeiteloos indrukken en gevoelens vormt, de voornaamste bron van de expliciete overtuigingen en keuzes van Systeem 2. Deze afhankelijkheid van systeem 1 kan problematisch zijn, omdat systeem 1 behoorlijk wat vooringenomenheden bevat die ons denken feilbaar maken.
What you see is all there is
Systeem 1 is relatief ongevoelig voor zowel de kwaliteit en kwantiteit van de informatie die onze indrukken en ingevingen verzorgt. Kahneman introduceert hiervoor het acroniem WYSIATI, dat staat voor What You See Is All There Is, oftewel ‘Wat je ziet is alles wat er is’. Het beschrijft het vermogen van Systeem 1 om snel conclusies te trekken op basis van beperkte informatie, wat het voor ons überhaupt mogelijk maakt te functioneren in de maatschappij.
Uit onderzoek blijkt echter dat hierbij vooral de consistentie van de informatie, dat wil zeggen de kwaliteit van het verhaal dat Systeem 1 kan vormen, van belang is en niet de volledigheid van de informatie. Dit heeft minder nuttige effecten als gevolg, waaronder:
- Overmoed: Wanneer het verhaal goed is, houden we er geen rekening mee dat belangrijke informatie kan ontbreken.
- Framing: Een verschillende manier van het presenteren van dezelfde informatie leidt vaak tot verschillende interpretaties.
- Negeren van de a-priorikans: Geen rekening houden met overduidelijke statische gegevens, wanneer deze gegevens niet expliciet worden benoemd.
Als deze effecten optreden kunnen ze leiden tot overhaaste ofwel niet-passende beoordelingen waarop wij ons handelen baseren.
Stelselmatige fouten
Deze drie effecten zijn voorbeelden van vooringenomenheden van Systeem 1, zogenaamde ‘biases’. Dit zijn stelselmatige fouten die Systeem 1 maakt als gevolg van heuristiek. Dit is het gebruik van eenvoudige procedures om adequate, maar vaak imperfecte, antwoorden op lastige vragen te vinden. De lijst van ‘biases’ is lang. In deel 2 van deze blogreeks gaan we in op enkele voorbeelden en de gevolgen hiervan voor risicomanagement en de mogelijkheden om hier voortaan anders mee om te gaan.
