Participatie heeft alles te maken met inwoners op een waardevolle manier betrekken bij democratische besluitvorming. Het voorkomt dat het beeld ontstaat van: ‘over ons, zonder ons’. Het is een onderdeel van een continue relatie tussen overheid en inwoners. Draagvlak is daarbij een ‘added benefit’ van participatie, maar geen garantie en al helemaal geen doel op zich. Je kunt tenslotte nooit iedereen tevredenstellen. En evenmin voorkomt participatie het indienen van bezwaren. Ook zien we wel voorbeelden dat onder het mom van participatie bestuurlijke verantwoordelijkheid wordt uitbesteed, uitgesteld of ontlopen. Stel jezelf daarom steeds de vraag: waarom willen we hier participatie? Zijn we geïnteresseerd in wat er leeft? Willen we kijken hoe iets valt? Of zetten we alleen een procedurele stap? In de praktijk wordt er nog te weinig echt bewust omgegaan met participatie.
Leren participeren begint met een helder kader: wil je informeren, raadplegen, advies vragen, of wil je een stap verder en echt samen met inwoners aan de slag in co-creatie, hen laten meebeslissen of inwoners faciliteren bij het uitvoeren van hun plannen? Deze mogelijkheden vallen niet geheel toevallig onder de zes treden van de participatieladder. Al is 'contact'-ladder wat ons betreft een betere naam, omdat het een overzicht is van contactvormen tussen overheid en inwoner. Bij informeren kun je je afvragen of er nog sprake is van participatie of alleen van het overbrengen van de eigen boodschap. Vaak is informeren dan ook een onderdeel van een groter participatietraject. Wat in elk geval voorwaarde nummer 1 is voor succesvolle participatie: de uitkomst mag nooit al vooraf vaststaan. In dat geval gaat het immers altijd om schijnparticipatie. Dat werkt uiteindelijk alleen maar tegen je. In dat geval is het beter om participatie af te leren.
Wil je (praktische) informatie ophalen die jij als bestuurder/ambtenaar nog niet weet, bijvoorbeeld bij de ontwikkeling van een toekomstvisie? Dan maak je gebruik van inwoners in hun expertrol als inwoner. Dat is iets anders dan inwoners de rol geven van beslisser of beleidsmaker. Goede participatie brengt de expertrol van beleidsmakers en de expertrol van inwoners bij elkaar, zonder dat ze op elkaars stoel gaan zitten. Op die manier kun je beleid verrijken en krachtiger maken. Maak gebruik van ieders expertise op eigen vlak. Zijn inwoners als expert van meerwaarde? Dan is participatie een geschikt middel.
Wat regelmatig wordt onderschat: mensen willen echt niet altijd over alles meedenken. Ze hebben niet voor niets volksvertegenwoordigers gekozen. Minder, maar kwalitatief goede participatie voorkomt participatiemoeheid. Als er om je mening wordt gevraagd, dan moet bovendien duidelijk zijn wat ermee gebeurt en welke invloed je kan hebben. Dit voorkomt onrealistische verwachtingen. Participatie is geen referendum, maar een middel om een compleet beeld van de impact van keuzes te krijgen. Het biedt bestuur en ambtenaren de kans om waardevolle kennis op te halen die zij zelf niet bezitten.
Denk als bestuur of ambtenaar ook eens na over wie met wie participeert. Je kan mensen van de voedselbank proberen mee te laten doen in jouw participatietraject, maar je kan ook zelf vrijwilliger worden bij de voedselbank. De kennis die je opdoet in het contact, het netwerk dat je creëert en het inlevingsvermogen dat je zo ontwikkelt, zijn allemaal zaken die bijdragen aan je professionele kwaliteit, zonder participatiemoeheid bij inwoners te ontwikkelen. Participatie inzetten gaat dus ook gewoon over doorlopend verbinding houden met de maatschappij. Luister ter inspiratie de podcastaflevering van Stuurloos van 26 juni 2024 met Anne-Mathije Bogerd.
Zorg voor een vorm van participatie die uitnodigt en inspireert. Om echt te achterhalen wat belangrijk is voor mensen die geraakt worden door het vraagstuk, is het advies: betrek en bevraag ze op een manier die daar ruimte aan geeft. Dat gaat vaak voorbij standpunten en belangen. Het gaat daarmee ook verder dan de mensen die zichzelf meteen aanmelden zodra er een mogelijkheid is tot participeren (de ‘beroepsparticipanten). In een zaaltje met belangengroepen is het lastig voorbij die standpunten en belangen te komen. Dat maakt het ook zo belangrijk om vooraf heel scherp te hebben wat ieders rol is en wat je doel is en een vorm te ontwerpen die dit faciliteert. Kijk hier voor inspirerende voorbeelden:
De 'Heet hè?-kas' om in gesprek te komen met inwoners over hittestress. Ontwikkeld door Fides Lapidaire.
De mate van participatie moet uiteraard passen bij de invloed die je de burger wilt geven of waar die wettelijk recht op heeft. Om de eerdergenoemde participatiemoeheid te voorkomen is het belangrijk dat het onderwerp de inwoners daadwerkelijk raakt. Zorg daarom voor een concrete en behapbare afbakening, die aansluit bij de belevingswereld van de mensen die je betrekt. Hoeveel mensen merken iets van een plan? Wat betekent het voor hen? Een goede afbakening voorkomt valse verwachtingen en wensen die praktisch niet haalbaar of te duur zijn is. Maak daarom ook duidelijk wat wel en niet in de invloedsfeer ligt van de inwoners, voor een realistisch beeld. Breng het traject vooraf in kaart en informeer achteraf iedereen die meedoet over wat er is gedaan met de input. Participatie mag geen sluitpost zijn als het gaat om moment en timing, maar vraagt om tijd en aandacht.
Beleid dat beter aansluit op de behoefte van mensen die door dit beleid geraakt worden, dat is volgens ons het doel. Met participatie als mogelijk middel. Samen met onze opdrachtgevers maken we helder: wat is je doel, wie wil je bereiken, welke besluiten zijn al genomen? Wil je wel echt participatie? En is dat ook wat nodig is? We geven een eerlijk advies. Dat kan ook zijn: we vinden participatie hier niet passen. Geloven we wel dat participatie een geschikt middel is, dan kijken we naar de vorm die het beste aansluit bij het vraagstuk. Social design biedt ons een instrument om de juiste vragen te stellen en de goede vormen te vinden. Daarnaast staan we voor transparantie in het hele proces Een goed participatietraject levert een schat aan informatie op. Vanuit onze expertise helpen we alle opgehaalde informatie te ordenen en te vertalen. We maken de essentie helder halen en vertalen de gegevens concrete behoeften en herkenbare inzichten.
De 'Heet hè?-kas' om in gesprek te komen met inwoners over hittestress. Ontwikkeld door Fides Lapidaire.
Social design is een aanpak waarbij je niet alleen praat over mensen, maar mét hen en vanuit inzichten uit die gesprekken op zoek gaat naar nieuwe manieren om naar het vraagstuk te kijken. Dat kan juist aan het begin van een proces, of wanneer het vastloopt of belangen botsen. In plaats van eindeloos onderhandelen of theoretiseren, begint social design met empathisch onderzoek: luisteren naar de mensen die het raakt en hun behoeften verbinden met de opgave. Door oplossingen in de praktijk te testen, ontstaan verrassende inzichten en gedragen resultaten.
Kortom, social design maakt participatie betekenisvol en zorgt ervoor dat plannen niet alleen bedacht, maar ook gedragen én uitgevoerd worden.