In het vorige blog in deze serie over onzekerheid ‘Onzekerheid als zekerheid’ schreven we hoe onzekerheden complexe, maatschappelijke opgaven kunnen beïnvloeden. Hoe dit kan leiden tot besluiteloosheid en daarmee een verlies van tempo.
Zit je project muurvast, worden er geen besluiten genomen, merk je verlamming? Dan is het goed om allereerst in beeld te brengen wat de complexiteit en mogelijk onvoorspelbaarheid van je project of opgave veroorzaakt. Een contextscan kan hierbij helpen. In deze scan beantwoord je vragen die afhankelijkheden rondom jouw project inzichtelijk maken en daarmee ook de mate van onzekerheid in beeld brengen. Waar heb je zelf invloed op en welke invloeden van de buitenwereld spelen er? Welke mogelijke effecten heeft dit op jouw project? Hoe veranderlijk zijn de factoren waar je afhankelijk van bent? Wat is je tijdshorizon? En wat weet je wel en wat weet je niet? De contextscan biedt inzicht in de mate van onvoorspelbaarheid en geeft daardoor richting aan de benodigde aanpak. In een meer voorspelbare context kan je goed uit de voeten met (kleine) aanpassingen aan de aanpak die je gewend bent in te zetten. Als sprake is van een grote mate van onvoorspelbaarheid, dan is een structureel andere aanpak noodzakelijk om de boel (weer) aan de praat te krijgen. De volgende alinea’s gaan in op de (mogelijke) invulling hiervan.
Kort-cyclisch werken is in onze ogen een goede manier om onzekerheid de baas te kunnen. Stapsgewijs naar het einddoel werken, met korte termijn doelen en ruimte om in te spelen op de veranderende buitenwereld. Door kleinere besluiten te nemen kun je gaandeweg bijsturen en voorkom je oplopende kosten door vertragend onderzoek. Langzaam verandert de vlek aan de horizon (een visie of ambitie, zie blog 1) in een stip (een concreet resultaat, zie ook onderstaand figuur). Hier hoort bij dat elk nieuw besluit wordt gezien als een besluit op zich, waarbij met de dan beschikbare informatie een volgende stap wordt gezet. Dit vraagt een andere kijk op besluitvorming (adaptieve besluitvorming).
Bouw flexibiliteit in
In het geval van een hoge mate van onvoorspelbaarheid is een project niet gebaat bij strakke kaders. Pin je niet vast op het precieze resultaat, de duur van een project/programma, een vaste einddatum en de exacte kosten. Daarmee creëer je je eigen teleurstelling en bouw je onnodig veel stress in. Werk liever met bandbreedtes om een verwachting af te geven. Scherp de bandbreedtes aan naarmate de uitwerking vordert. Dit betekent, zeker aan de start van een project of programma, communiceren over een periode waarbinnen het project wordt opgeleverd, bijvoorbeeld eerste helft jaar 202X. Dit neemt niet weg dat er binnen het project wel degelijk wordt gewerkt met een streefdatum maar dat het naar de buitenwereld niet direct tot een probleem leidt wanneer dit een maand later wordt door niet te beïnvloeden factoren. Onze ervaring in de praktijk is dat dit werkt maar ook vasthoudendheid vraagt van de projectmanager richting opdrachtgever om zo lang als wenselijk vast te houden aan een bandbreedte. Naarmate de opgave vordert, wordt het wel steeds makkelijker om de bandbreedtes “smaller” te maken – dat is precies het voordeel van het kort-cyclisch werken!
Een onvoorspelbare omgeving van een project/programma, vraagt om een helder proces. Een proces waarin partijen breed betrokken zijn en ieders rol helder is, geeft houvast. Breng in kaart welke stappen gezet worden, hoe lang deze stappen duren, wie bij welke stap betrokken is en hoe de besluitvorming plaatsvindt. Draagvlak voor deze aanpak is cruciaal – iedereen moet de zekerheid van het proces onderstrepen. Zorg ook dat een diversiteit aan experts/stakeholders bij het proces betrokken zijn, dat voorkomt dat invalshoeken onbelicht blijven en draagt bij aan de acceptatie van de besluiten ondanks de onzekerheid rondom de opgave. Het voordeel van deze aanpak is tempo: een proces kent vaak een vooraf bepaalde frequentie t.a.v. besluiten, met vaste doorlooptijden voor de stappen. Je team weet dus wanneer een besluit verwacht wordt – het besluitmoment is niet meer afhankelijk van (het gebrek aan) beschikbare informatie. Het nadeel is dat je een besluit neemt op enkel de informatie die je op dat moment hebt.
Daarom is het van belang om monitoring en reflectie in te bouwen het proces. Voortschrijdend inzicht kan ertoe leiden dat een eerder genomen besluit achterhaald is/om revisie vraagt. En dat is niet erg – het betekent niet dat het eerdere besluit verkeerd was, het was immers het beste besluit met de informatie die beschikbaar was! De ingebouwde flexibiliteit én het kort-cyclisch werken geven de ruimte om bij te sturen en op eerdere besluiten terug te komen.
Denk in ‘wat als…scenario’s om je voor te bereiden op verschillende uitkomsten. Een goede voorbereiding is het halve werk. Dit lijkt tegen-intuïtief: gaan we toch meer onderzoeken? Het gaat er juist om dat we voorbereid zijn op meerdere mogelijke uitkomsten, meerdere scenario’s, zodat we sneller kunnen reageren in de uitvoering. Het denken in “wat als-scenario’s” moet overigens wel begrensd worden omdat het ook vertragend kan werken, daarom is een goede tactiek het hanteren van een tweesporenbeleid. Zoals de naam al zegt, zet je in op twee sporen: het hoofdspoor is de ingeslagen weg, je werkt door aan de delen die zeker zijn en je gaat door met het realiseren van het project zoals bedacht. Tegelijkertijd richt je een “verkennend spoor” in. In dit spoor verken je eventuele oplossingen voor de onzekere delen of de “wat als-scenario’s”. Dit zorgt ervoor dat het project voortgang blijft boeken, zonder de onzekerheden te negeren!
Het omarmen van onzekerheid, het kort-cyclisch werken, denkend vanuit bandbreedtes, vraagt iets van de mensen in alle lagen van de organisatie. Bandbreedtes accepteren is lastig, zeker voor bestuurders, die moeten kunnen aantonen dat zij een beheerst en realistisch proces hebben ingericht. Zeker in een wereld waar steeds vaker publiekelijk wordt gevraagd om concrete antwoorden
Wat er nodig is om de hele organisatie vaardig te maken in het nemen van besluiten in onzekerheid, is het onderwerp van onze volgende blog. Daarin introduceren we richtinggevende principes voor cultuur, houding en gedrag, en manieren waarop wij jouw organisatie, programma of project kunnen helpen bij deze veranderopgave.